برخوردار فراهیبَرْخورْدارِ فَراهی، متخلص به ممتاز، فرزند محمود ترکمان، ادیب، شاعر و قصه‌پرداز سده ۱۱ق/۱۷م که در دستگاه حاکمان صفوی به منشیگری روزگار می‌گذراند. درباره او دانسته‌هایی اندک در دست است که بیشترین آنها برگرفته از مقدمه وی بر کتاب محبوب القلوب است. ۱ - معرفی اجمالیزمان تولد او را اوایل سده ۱۱ق حدس زده‌اند [۱]
ظهورالدینوف ابوبکر، «روزگار و آثار میرزا برخوردار فراهی»، ج۱، ص۲۳، خراسان، کابل، ۱۳۶۳ش، س ۴، شم ۲.
[۲]
ذکاوتی قراگوزلو علیرضا، مقدمه بر داستانهای محبوب القلوب برخوردار فراهی، ج۱، ص۴، تهران، ۱۳۷۳ش.
[۳]
ذکاوتی قراگوزلو علیرضا، مقدمه بر داستانهای محبوب القلوب برخوردار فراهی، ج۱، ص۵، تهران، ۱۳۷۳ش.
و زادگاهش را به تحقیق، شهر فراه دانسته‌اند. [۴]
ظهورالدینوف ابوبکر، «روزگار و آثار میرزا برخوردار فراهی»، ج۱، ص۲۳، خراسان، کابل، ۱۳۶۳ش، س ۴، شم ۲.
برخوردار، چنانکه خود می‌نویسد، مقدمات علوم را در زادگاه خود فراگرفت و سپس به نویسندگی و شاعری روی آورد. [۵]
برخوردار فراهی، محبوب القلوب - محفل آرا - رعنا و زیبا (دوره کامل کتاب)، ج۱، ص۹، تهران، ۱۳۳۶ش.
او پس از مدتی از فراه خارج شد و به مرو شاه جهان رفت و به خدمت اصلان خان حاکم آن شهر درآمد و زندگی آسوده‌ای را آغاز کرد، ولی پس از دو سال آنجا را ترک گفت و روانه اصفهان گردید. [۶]
برخوردار فراهی، محبوب القلوب - محفل آرا - رعنا و زیبا (دوره کامل کتاب)، ج۱، ص۱۰، تهران، ۱۳۳۶ش.
و منشی حسن قلی خان قورچی، حاکم اصفهان (۱۰۰۷-۱۰۲۹ق/۱۵۹۹- ۱۶۲۰م) شد. [۷]
برخوردار فراهی، محبوب القلوب - محفل آرا - رعنا و زیبا (دوره کامل کتاب)، ج۱، ص۱۰، تهران، ۱۳۳۶ش.
[۸]
ذکاوتی قراگوزلو علیرضا، مقدمه بر داستانهای محبوب القلوب برخوردار فراهی، ج۱، ص۱، تهران، ۱۳۷۳ش.
۲ - گردآوری محفل آرابرخوردار در اصفهان به پیشنهاد یکی از دوستانش، مجموعه‌ای از حکایات شفاهی و کتبی فراهم آورد و آن را رعنا و زیبا نام نهاد [۹]
برخوردار فراهی، محبوب القلوب - محفل آرا - رعنا و زیبا (دوره کامل کتاب)، ج۱، ص۱۲، تهران، ۱۳۳۶ش.
[۱۰]
صفا ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، ص۱۸۰۲، تهران، ۱۳۷۰ش.
و به مرور ایام، قصه‌هایی بدین مجموعه افزود تا شمار آنها را به ۴۰۰ رساند و این مجموعه را محفل آرا نامید. [۱۱]
برخوردار فراهی، محبوب القلوب - محفل آرا - رعنا و زیبا (دوره کامل کتاب)، ج۱، ص۱۳، تهران، ۱۳۳۶ش.
۳ - هجرت به خراساندر این زمان هوای خراسان به سرش افتاد. ابتدا به زادگاه خود فراه بازگشت و پس از مدتی راهی هرات شد و از آنجا به مشهد و سپس به اُلکای‌ِ «دُرون» (از توابع درگز) رفت [۱۲]
برخوردار فراهی، محبوب القلوب - محفل آرا - رعنا و زیبا (دوره کامل کتاب)، ج۱، ص۱۳-۱۴، تهران، ۱۳۳۶ش.
و چون در منشیگری، مهارتی به دست آورده، و منشآتش هم اشتهار یافته بود، [۱۳]
نفیسی سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، ج۱، ص۳۶۲، تهران، ۱۳۴۴ش.
به خدمت منوچهر بن قرجقای که در ۱۰۳۵ق/ ۱۶۲۶م، از طرف شاه عباس به حکومت آن سامان رسیده بود، درآمد و مدت ۳ سال در این کار بماند. [۱۴]
برخوردار فراهی، محبوب القلوب - محفل آرا - رعنا و زیبا (دوره کامل کتاب)، ج۱، ص۱۴، تهران، ۱۳۳۶ش.
[۱۵]
اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، ج۳، ص۱۰۴۰، تهران، ۱۳۵۰ش.
[۱۶]
ظهورالدینوف ابوبکر، «روزگار و آثار میرزا برخوردار فراهی»، ج۱، ص۲۳، خراسان، کابل، ۱۳۶۳ش، س ۴، شم ۲.
[۱۷]
صفا ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، ص۱۸۰۳، تهران، ۱۳۷۰ش.
در همین احوال یکی از اقوام کُرد ساکن خراسان به نام چمشکزک بر الکای درون تاخت. [۱۸]
برخوردار فراهی، محبوب القلوب - محفل آرا - رعنا و زیبا (دوره کامل کتاب)، ج۱، ص۱۷، تهران، ۱۳۳۶ش.
[۱۹]
مردوخ کردستانی محمد، تاریخ، ج۱، ص۹۸، تهران، ۱۳۷۹ش.
در این تهاجم اموال بسیاری از مردم، از جمله محفل آرا، منشآت و دیگر نوشته‌های برخوردار به یغما رفت. [۲۰]
برخوردار فراهی، محبوب القلوب - محفل آرا - رعنا و زیبا (دوره کامل کتاب)، ج۱، ص۲۲-۲۳، تهران، ۱۳۳۶ش.
۴ - هجرت به قوچان و تألیف محبوب القلوببرخوردار پس از این واقعه، در هرات و خبوشان (قوچان) اقامت گزید و در هرات، قصه «شمسه و قهقهه» (بخشی از کتاب محفل آرا) را بار دیگر تدوین، و به حاکم آن شهر، یعنی صفی قلی شاملو هدیه کرد؛ اما به سبب فتنه‌انگیزی تنگ‌نظران، ظاهراً مورد بی‌مهری قرار گرفت و به ناگزیر هرات را ترک گفت و به خبوشان بازگشت. [۲۱]
ظهورالدینوف ابوبکر، «روزگار و آثار میرزا برخوردار فراهی»، ج۱، ص۲۴، خراسان، کابل، ۱۳۶۳ش، س ۴، شم ۲.
برخوردار به تشویق دوستان خود، در خبوشان بار دیگر دست به کار بازنویسی و تدوین کتاب از دست رفته خود، محفل آرا شد و آنچه از کتاب به خاطر داشت، بازنوشت و کتابی جدید (در یک مقدمه، ۵ باب و یک خاتمه)، فراهم آورد و نام محبوب القلوب بر آن نهاد. [۲۲]
برخوردار فراهی، محبوب القلوب - محفل آرا - رعنا و زیبا (دوره کامل کتاب)، ج۱، ص۲۲-۲۳، تهران، ۱۳۳۶ش.
۵ - وفات و محل دفناز پایان زندگی برخوردار و زمان مرگ او اطلاعی در دست نیست، ولی مقبره او در قریه «یزده» در اطراف شهر فراه (دست‌کم تا پیش از جنگ‌های داخلی افغانستان) موجود بوده است. [۲۳]
مایل هروی غلامرضا، حواشی و تعلیقات بر جغرافیای حافظ ابرو، ج۱، ص۷۹، تهران، ۱۳۴۹ش.
۶ - تألیفاتمهمترین اثر برخوردار، کتاب محبوب‌القلوب است. از او دیوانی تاکنون دیده نشده است و ظاهراً سروده‌های او، همان‌هاست که در لابه‌لای قصه‌های محبوب القلوب آمده است (نک: جم). نفیسی کتابی به نام احسن السیر (تاریخ عمومی از آغاز تا دوره صفوی) را به وی نسبت می‌دهد و بر آن است که این کتاب به دستور شاه اسماعیل اول، تدوین شده است. [۲۴]
نفیسی سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، ج۱، ص۳۶۲، تهران، ۱۳۴۴ش.
سخن نفیسی بنیادی استوار ندارد، زیرا به گفته استوری [۲۵]
C A Persian Literature, ج۱، ص۵۳۵، London, ۱۹۲۷
احسن السیر در سال‌های ۹۳۰-۹۳۷ق/۱۵۲۴- ۱۵۳۱م، یعنی دست‌کم حدود ۷۰ سال پیش از تولد فراهی تألیف شده است.۷ - فهرست منابع(۱) اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، تهران، ۱۳۵۰ش. (۲) برخوردار فراهی، محبوب القلوب - محفل آرا - رعنا و زیبا (دوره کامل کتاب)، تهران، ۱۳۳۶ش. (۳) ذکاوتی قراگوزلو علیرضا، مقدمه بر داستانهای محبوب القلوب برخوردار فراهی، تهران، ۱۳۷۳ش. (۴) صفا ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۷۰ش. (۵) ظهورالدینوف ابوبکر، «روزگار و آثار میرزا برخوردار فراهی»، خراسان، کابل، ۱۳۶۳ش، س ۴، شم ۲. (۶) مایل هروی غلامرضا، حواشی و تعلیقات بر جغرافیای حافظ ابرو، تهران، ۱۳۴۹ش. (۷) مردوخ کردستانی محمد، تاریخ، تهران، ۱۳۷۹ش. (۸) نفیسی سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، ۱۳۴۴ش. (۹)؛ C A Persian Literature, London, ۱۹۲۷؛ ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «برخوردار فراهی»، شماره۴۷۲۳. |